Ý thức là gì? Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

Là con người thì hẳn ai trong chúng ta cũng đều có ý thức. Vậy thì ý thức là gì? Nó có mối quan hệ như thế nào với vật chất? Hãy cùng với sansosanh.com tìm hiểu kỹ hơn điều này trong bài viết cụ thể ngay dưới đây nhé!

Định nghĩa ý thức là gì?

Theo tâm lý học thì ý thức được định nghĩa là 1 hình thức phản ánh tâm lý cao nhất chỉ tồn tại ở con người. Ý thức chính là sự phản ánh bằng ngôn ngữ những gì con người đã và đang tiếp thu trong quá trình quan hệ qua lại với toàn bộ thế giới khách quan.

Khái niệm về ý thức là gì?

Còn ý thức theo định nghĩa của triết học Mác-Lênin lại là một phạm trù song song với phạm trù vật chất. Theo đó, ý thức sẽ là sự phản ánh thế giới vật chất khách quan vào trong bộ óc con người và có sự cái biến cũng như sáng tạo. Ý thức có mối quan hệ hữu cơ với vật chất bên ngoài”.

Ý thức và tâm lý đều là sự phản ánh 1 hiện thực khách quan của não, có bản chất và mang tính chủ thể nhất định. Tuy nhiên, ý thức cũng là tâm lý nhưng ở 1 cấp độ cao hơn. Ý thức sẽ giúp con người có khả năng tự phản ánh lại (phản ánh của phản ánh) và nó sẽ chỉ có khi con người đang ở trong trạng thái khỏe mạnh và hoàn toàn tỉnh táo.

Cấu trúc cơ bản của ý thức là gì?

Ý thức là gì ? Nó có cấu trúc khá phức tạp bao gồm rất nhiều mặt, là một chỉnh thể mang lại cho thế giới tâm hồn của mỗi con người chúng ta một chất lượng mới. Ý thức tồn tại 3 mặt thống nhất hữu cơ với nhau, điều khiển những hành động có ý thức của con người. Cụ thể như sau:

Về mặt nhận thức

Đây chính là sự nhận thức của ý thức, hiểu biết của hiểu biết và bao gồm 2 quá trình sau:

• Nhận thức cảm tính: Điều này sẽ mang lại những tư liệu cho ý thức, cảm giác cho ta 1 hình ảnh cụ thể của từng thuộc tính bên ngoài của sự vật, hiện tượng; còn tri giác mang lại cho ta những hình ảnh trọn vẹn hơn về bề ngoài của sự vật, hiện tượng. Những hình ảnh đó sẽ giúp chúng ta phần nào thấy được sự tồn tại thật của thế giới khách quan và đó cũng là nội dung ban đầu và là bậc sơ cấp của ý thức.
• Nhận thức lý tính: Nó sẽ mang lại cho ta 1 hình ảnh khái quát nhất về bản chất của thực tại khách quan cùng mối liên hệ giữa các sự vật và hiện tượng. Đây là 1 nội dung hết sức cơ bản của tri thức, tri thức là hạt cơ bản của ý thức. Do đó ý thức là sự hiểu biết về 1 thế giới khách quan.

Về mặt thái độ

Phương diện này sẽ nói lên thái độ của lựa chọn, thái độ cảm xúc và cả thái độ đánh giá của chủ thể đối với thế giới.

Thái độ là một mặt trong ý thức

• Ví dụ thái độ của lựa chọn: Khi ta đi mua đồ, có 2 bộ quần áo mà chúng ta đều vô cùng ưng ý nhưng vì túi tiền có hạn nên chỉ có thể mua được một bộ duy nhất. Lúc này trong tư duy của con người chúng ta sẽ xuất hiện các thái độ so sánh đối chiếu nhằm lựa chọn được bộ đồ phù hợp nhất và tốt nhất.
• Ví dụ thái độ cảm xúc như là yêu, thương, hờn, giận, ghét…:  Khi ta xem một bộ phim mà có người thể hiện sự cảm động và khóc hoặc có người buồn thì lúc này họ đang thể hiện thái độ cảm xúc.
• Ví dụ thái độ của sự đánh giá: Khi ta tình cờ gặp một ai đó ta sẽ có sự nhận xét về người ấy như là cao, gầy, đẹp, xấu,...

Về mặt năng động

Ý thức có thể điều chỉnh, điều khiển hoạt động của con người hiến cho hoạt động đó có ý thức hơn. Đó là quá trình mà con người vận dụng những hiểu biết và tỏ thái độ của chính bản thân mình nhằm thích nghi, cải tạo thế giới cũng như cải biến bản thân. Một con người có ý thức hay không sẽ được đánh giá thông qua mặt này của ý thức.

Ví dụ: 1 Nhà của A và B ở  gần cạnh nhau, mặc dù là một người có học thức rất cao và hiểu biết nhiều vấn đề rộng nhưng vì muốn cho nhà mình sạch sẽ mà A luôn vứt rác qua nhà B. Phân tích ví dụ trên thì ta có thể thấy rõ rằng A là một người chưa có ý thức hay nói thẳng ra là thiếu ý thức. Rõ ràng A phải là người có nhận thức và hiểu biết về hành động của bản thân mình là sai trái nhưng A vẫn làm. Bởi vì trong cấu trúc ý thức của A sẽ chỉ hình thành 2 mặt đó chính là mặt nhận thức và mặt thái độ mà chưa tồn tại mặt năng động để có thể điều chỉnh được hành vi của mình.

Ví dụ 2: N là một học sinh giỏi toàn diện. Về mặt nhận thức thì N có thể nhận thức được việc học của mình là vô cùng quan trọng. Về mặt thái độ thì N rất yêu thích việc học, luôn đi học đúng giờ và tự giác hoàn thành bài tập về nhà mà không phải để thầy cô hay bố mẹ nhắc nhở. Về mặt năng động, N có thể tự lên kế hoạch học tập cho bản thân và thực hiện theo kế hoạch đề ra để đạt kết quả tốt nhất trong học tập.

Nguồn gốc của ý thức là gì, từ đâu?

Nguồn gốc tự nhiên của ý thức

Dựa vào những thành tựu của khoa học tự nhiên, nhất là sinh lý học thần kinh thì các nhà duy vật biện chứng đã cho rằng, nguồn gốc tự nhiên của ý thức có hai yếu tố quan trọng không thể tách rời nhau đó là bộ óc của con người và thế giới bên ngoài tác động lên chính trí óc con người.

• Bộ óc của con người

- Đây là một dạng vật chất sống cực kỳ đặc biệt, có tổ chức cao, phải trải qua 1 quá trình tiến hóa lâu dài về mặt sinh vật, xã hội. Ý thức chính là thuộc tính của riêng dạng vật chất này. Tức là, sẽ chỉ có con người trên Trái đất này mới có ý thức và không một kết cấu vật chất nào khác, kể cả những loài động vật thông minh nhất có năng lực này.

Ý thức được xuất phát từ trí óc của con người

- Ý thức phụ thuộc hoàn toàn vào hoạt động của trí não con người, nên khi não bộ bị tổn thương thì hoạt động ý thức sẽ không thể diễn ra 1 cách bình thường hoặc xảy ra rối loạn.

- Tuy nhiên, nếu chỉ có mỗi bộ óc không thôi mà không có thế giới bên ngoài tác động trực tiếp vào bộ óc thì cũng sẽ không có ý thức. Do vậy, nguồn gốc tự nhiên sẽ cần có yếu tố thứ hai chính là thế giới bên ngoài.

• Sự tác động của thế giới bên ngoài lên trí óc của con người

- Trong tự nhiên thì mọi đối tượng vật chất (con khỉ, con hổ, con voi, cái bàn, mặt nước, cái ghế…) đều có 1 thuộc tính chung, phổ biến nhất là phản ánh. Đó là sự tái tạo lại những đặc điểm của một hệ thống vật chất này ở trong hệ thống vật chất khác trong  xuyên suốt quá trình tác động qua lại giữa chúng.

- Nói một cách dễ hiểu nhất thì phản ánh ở đây chính là sự chép lại, chụp lại, kể lại một điều gì đó. Chép lại lời nói ra giấy cũng là 1 sự phản ánh. Chụp lại một bức ảnh cũng chính là sự phản ánh. Để có quá trình phản ánh này xảy ra thì cần có vật tác động và vật nhận tác động đó.

- Đương nhiên, bộ óc con người người cũng có thuộc tính phản ánh. Nhưng phản ánh ở bộ óc con người sẽ có trình độ cao hơn, phức tạp hơn rất nhiều so với các dạng vật chất khác.

- Sau quá trình tiến hóa lâu dài của thế giới tự nhiên, con người dần dần trở thành sản phẩm cao nhất, thì thuộc tính phản ánh của bộ óc con người cũng hoàn mỹ nhất so với tất cả các đối tượng khác trong tự nhiên.

Do hoàn mỹ nhất như vậy, nên  thuộc tính phản ánh của bộ óc con người cũng được gọi riêng bằng phạm trù là “ý thức”. Đó là sự phản ánh, sự tác động nhất định của thế giới bên ngoài vào trong bộ óc con người.

Nguồn gốc xã hội của ý thức

Để ý thức có thể ra đời, nguồn gốc tự nhiên là yếu tố rất quan trọng và không thể thiếu được, song vẫn là chưa đủ. Điều kiện quyết định, trực tiếp và có tầm ảnh hưởng quan trọng nhất cho sự ra đời của ý thức chính là những tiền đề, nguồn gốc của xã hội. Đó là sự lao động, tức là ý thức xã hội cùng ngôn ngữ.

Ý thức chính là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong trí óc của con người thông qua lao động, ngôn ngữ và những cơ quan xã hội khác. Theo Ph. Ăng-ghen thì lao động và ngôn ngữ là hai sự kích thích biến đổi bộ não động vật thành bộ não con người, biến tâm lý của động vật thành ý thức của con người.

• Sự lao động

- Trong tự nhiên, con vật có thể tồn tại được nhờ những vật phẩm có sẵn trong môi trường sống như trái cây, côn trùng hoặc những loài động vật yếu thế hơn nó… Nhưng đối với con người thì hoàn toàn khác.

Con người phải lao động để tạo ra những sản phẩm phục vụ đời sống

- Con người có khả năng lao động và bắt buộc phải sản xuất ra những sản phẩm mới (ghế, bàn, quần áo, ti vi, tủ lạnh, máy giặt,…), khác với những sản phẩm đã có sẵn. Tức là, con người phải làm việc mới đáp ứng được đầy đủ nhu cầu cuộc sống của mình.

- Chính nhờ thông qua lao động, hay còn được gọi là hoạt động ý thức, nhằm cải tạo thế giới khách quan thì con người mới có thể phản ánh được, biết được thêm nhiều bí mật về thế giới đó, mới có ý thức nhất định về thế giới này.

- Nhưng ở đây, không phải đột nhiên mà thế giới khách quan sẽ tác động vào bộ óc con người để con người có được ý thức. Ý thức có được chủ yếu là bởi con người đã chủ động tác động vào thế giới khách quan với mục đích cải tạo, biến đổi nó nhằm tạo ra những sản phẩm mới cho cuộc sống.

Nhờ sự chủ động tác động vào thế giới khách quan mà con người đã bắt những đối tượng trong hiện thực (rừng, núi, sông, mỏ than, sắt, đồng…) phải bộc lộ ra những thuộc tính, kết cấu, quy luật của chính mình. Những bộc lộ này đã góp phần tác động vào bộ óc con người để hình thành nên ý thức của con người.

• Yếu tố ngôn ngữ

- Trong suốt quá trình lao động, ở con người sẽ xuất hiện những nhu cầu mới để trao đổi kinh nghiệm, tư tưởng với nhau. Tức là nhu cầu có thể nói chuyện được với nhau. Chính nhu cầu này đã đòi hỏi sự ra đời của các ngôn ngữ, trước hết là tiếng nói, sau đó chính là chữ viết.

- Ngôn ngữ là do nhu cầu lao động và nhờ lao động mà được hình thành nên. Nó là hệ thống tín hiệu vật chất mang tới nội dung ý thức. Nếu không có hệ thống tín hiệu này thì ý thức sẽ không thể tồn tại và thể hiện được.

- Theo C. Mác, ngôn ngữ chính là cái vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực trực tiếp của hệ thống tư tưởng, không có ngôn ngữ, con người sẽ không thể có ý thức được.

- Ngôn ngữ không chỉ là phương tiện giao tiếp mà nó còn là công cụ của tư duy. Nhờ vào ngôn ngữ, con người mới có thể khái quát hóa hay trừu tượng hóa được, tức là diễn đạt được những khái niệm, phạm trù, để suy nghĩ nhằm tách mình khỏi sự vật cảm tính.

- Cũng nhờ vào ngôn ngữ, kinh nghiệm mà những hiểu biết của con người được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Bản chất của ý thức là gì?

Bản chất chính xác của ý thức là gì?

Trong suốt lịch sử hình thành và phát triển của triết học thì triết học duy tâm đã quan niệm ý thức là một thực thể tồn tại độc lập, là thực tại duy nhất. Từ đó đã cường điệu tính năng động của ý thức đến mức coi ý thức chính là yếu tố sinh ra vật chất chứ không phải là sự phản ánh của các vật chất.

Chủ nghĩa duy vật biện chứng cũng cho rằng ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào trong bộ não của con người thông qua ý thức. Vậy nên bản chất của ý thức chính là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là sự phản ánh sáng tạo trong thế giới vật chất.

- Ý thức là hình ảnh chủ quan cho thế giới khách quan. Điều đó có nghĩa là nội dung của ý thức sẽ do thế giới khách quan quy định, nhưng ý thức lại là hình ảnh chủ quan, là hình ảnh của tinh thần chứ không phải là hình ảnh của vật lý, vật chất như chủ nghĩa duy vật tầm thường vẫn quan niệm.

- Khi ta nói ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan thì cùng có nghĩa là ý thức chính là sự phản ánh tự giác, sáng tạo của thế giới.

+ Phản ánh ý thức chính là sáng tạo, vì nó bao giờ cũng là do nhu cầu ý thức quy định. Nhu cầu đó cần phải đòi hỏi chủ thể phản ánh phải hiệu quả được cái được phản ánh. Trên cơ sở đó mới hình thành nên những hình ảnh tinh thần và những hình ảnh đó sẽ ngày càng phản ánh đúng đắn hơn hiện thực của sự khách quan. Song, sự sáng tạo của ý thức cũng chính là sự sáng tạo của phản ánh, dựa trên cơ sở của phản ánh.

+ Phản ánh ý thức là sự sáng tạo, vì phản ánh đó bao giờ cũng đều dựa trên hoạt động ý thức và là sản phẩn của những mối quan hệ xã hội. Là 1 sản phẩm của các quan hệ xã hội nên bản chất của ý thức đều có tính xã hội.

Quan điểm nói trên của triết học Mác về nguồn gốc và bản chất của ý thức hoàn toàn đối lập với chủ nghĩa duy tâm coi ý thức, tư duy chỉ là cái có trước, sinh ra vật chất và chủ nghĩa duy vật tầm thường coi ý thức là một dạng vật chất hoặc coi ý thức là sự phản ánh vô cùng giản đơn, thụ động về thế giới vật chất.

Ý thức có vai trò như thế nào?

- Khẳng định một lần nữa rằng vật chất là nguồn gốc khách quan, là cơ sở để sản sinh ra ý thức, còn ý thức chỉ đơn giản là 1 sản phẩm, là sự phản ánh thế giới khách quan trong nhận thức cũng như hành động của con người thì phải xuất phát từ các hiện thực khách quan, tôn trọng và hành động theo hiện thực của khách quan.

Ý thức có vai trò quan trọng trong xã hội con người

- Khẳng định được ý thức có vai trò tích cực như thế nào trong sự tác động trở lại đối với vật chất. Phép biện chứng duy vật cũng yêu cầu trong nhận thức và trong hoạt động ý thức con người cần phải có nhận thức và vận dụng được quy luật khách quan một cách chủ động, sáng tạo nhằm chống lại thái độ tiêu cực, thụ động.

- Phải phát huy tốt những tính năng động sáng tạo của ý thức, phát huy được vai trò nhân tố của con người để tác động, cải tổ 1 thế giới khách quan hơn, đồng thời phải khắc phục căn bệnh bảo thủ, trì trệ, thái độ tiêu cực, thụ động và tính ỷ lại.

Yếu tố nào quan trọng nhất để cấu thành nên ý thức theo Lê-nin?

• Tri thức: Là toàn bộ kiến thức, hiểu biết của con người về thế giới xung quanh thông qua việc học tập, thu thập và trau dồi kiến thức suốt cuộc đời. Đây là một yếu tố vô cùng quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến ý thức của con người. Tri thức càng cao thì ý thức cũng phải phát triển theo, ngược lại ý thức sẽ hao hụt dần nếu như con người không tiếp thu tri thức và sẽ ngày càng tụt hậu.
• Tình cảm: Đây là những rung động, biểu hiện, thái độ, tâm tư, tình cảm của con người trong những mối quan hệ xã hội. Con người sẽ có ý thức cao hơn nên trong tình cảm được phân ra rất nhiều loại tình cảm khác nhau như tình cảm vợ chồng, tình cảm gia đình giữa cha mẹ với con cái, tình bạn, tình yêu đôi lứa,....
• Ý chí: Điều này sẽ thể hiện sự quyết tâm của con người khi vượt qua những khó khăn, thử thách xuất hiện trong cuộc sống. Ý chí có tính quyền lực đối với bản thân của con người bởi có ý chí sẽ hướng con người ta tới một mục đích nhất định và giúp họ đạt được mục đích ấy.

Có thể dễ dàng nhận thấy rằng, 3 yếu tố cấu thành nên ý thức nói trên đều mang một vai trò và chức năng riêng. Ý thức nếu thiếu đi một trong 3 yếu tố trên sẽ không còn là ý thức của con người chúng ta nữa.

Tìm hiểu mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

Khái niệm 

Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là gì ?  là mối quan hệ biện chứng mà trong đó vật chất sẽ có trước còn ý thức có sau. Vật chất là nguồn gốc của ý thức và nó quyết định ý thức nhưng không hề thụ động mà có thể tác động trở lại vật chất thông qua các hoạt động của con người.

Ý thức và vật chất có mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau

Theo Lê-nin thì vật chất là một dạng phạm trù triết học để chỉ thực tại khách quan, đem đến cho con người bên trong cảm giác, được cảm giác của con người ghi chép lại, chụp lại, phản ánh lại và nó sẽ không tồn tại lệ thuộc vào cảm giác.

Đặc điểm của vật chất là gì:

- Vật chất tồn tại bằng các vận động và thể hiện sự tồn tại thông qua sự vận động đó.

- Không có vận động bên ngoài vật chất và không có vật chất không tồn tại vận động.

- Vật chất sẽ vận động trong cả không gian và thời gian.

- Không gian và thời gian sẽ là thuộc tính chung vốn có của các loại vật chất cụ thể và là hình thức tồn tại của các vật chất.

Bên cạnh vật chất, ý thức cũng chính là kết quả của cả quá trình phát triển tự nhiên và lịch sử xã hội. Ý thức mang bản chất sẽ là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, chính là sự phản ánh tích cực, tự giác cũng như chủ động của thế giới khách quan với bộ não con người thông qua 1 loạt hoạt động thực tiễn.

Mối quan hệ giữa vật chất với ý thức

Vật chất cùng với ý thức có quan hệ mật thiết 2 chiều và tác động qua lại lẫn nhau. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức cũng được thể hiện qua nhận thức và thực tiễn cụ thể như sau:

• Đầu tiên, vật chất quyết định ý thức

Do sự tồn tại khách quan nên vật chất sẽ là cái có trước và mang tính thứ nhất. Còn ý thức là sự phản ánh lại của vật chất nên nó sẽ là cái có sau và mang tính thứ hai. Nếu không có vật chất tồn tại trong tự nhiên và vật chất trong xã hội thì chắc chắn sẽ không có ý thức nên ý thức sẽ là thuộc tính, là sản phẩm của vật chất và chịu sự chi phối, quyết định của vật chất. Ngoài ra, ý thức còn có tính sáng tạo, năng động nhưng những điều này có được từ cơ sở của vật chất và tuân theo những quy luật nhất định của vật chất.

Vật chất cũng là yếu tố quan trọng quy định nội dung và hình thức biểu hiệu của ý thức. Điều này mang ý nghĩa là ý thức chứa những thông tin liên quan đến đối tượng vật chất cụ thể. Những thông tin này có thể đúng cũng có thể sai, đủ hoặc thiếu, sự biểu hiện khác nhau đều phụ thuộc vào mức độ tác động của vật chất lên trí óc con người.

Vật chất có thực sự quyết định đến ý thức của chúng ta?

• Thứ hai là ý thức tác động trở lại vào vật chất

Mặc dù vật chất là thứ sinh ra ý thức nhưng ý thức sẽ không thụ động mà còn tác động trở lại vật chất thông qua những hoạt động thực tiễn của con người. Ý thức sau khi được sinh ra sẽ không bị vật chất gò bó mà còn có thể tác động và làm thay đổi vật chất.

Vai trò của ý thức đối với vật chất còn thể hiện ở vai trò của con người đối với hiện thực khách quan. Thông qua hoạt động của con người, ý thức có thể được thay đổi, cải tạo hiện thực khách quan theo những nhu cầu phát triển của con người. Và mức độ tác động sẽ còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố như là nhu cầu, ý chí, điều kiện và môi trường… Nếu được tổ chức tốt thì ý thức hoàn toàn có khả năng tác động lớn đến mặt vật chất.

Ý thức không thể thoát ly được hiện thực khách quan, sức mạnh của ý thức sẽ được chứng tỏ thông qua việc nhận thức hiện thực khách quan và từ đó xây dựng nên các kế hoạch, xác định chính xác mục tiêu ý chí để hoạt động của con người có thể tác động trở lại với vật chất. Việc tác động tích cực lên vật chất thì xã hội sẽ ngày càng được phát triển và ngược lại, nếu nhận thức không đúng thì ý thức sẽ làm kìm hãm lịch sử và con người.

Hy vọng rằng những thông tin chúng tôi vừa cung cấp trong bài viết trên đây đã có thể giúp bạn đọc hiểu được ý thức là gì, mối quan hệ chặt chẽ giữa ý thức với vật chất. Nếu còn bất cứ thắc mắc nào mong muốn được giải đáp, vui lòng để lại bình luận, chúng ta cùng trao đổi thêm nhé!
Xem thêm:
- Tiềm thức là gì? Đặc điểm, chức năng và cách vận dụng sức mạnh...